ΔΗΜΗΤΡΕΙΟΣ ΑΓΙΟΛΟΓΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ
Οι εκδόσεις των αγιολογικών κειμένων για τον άγιο Δημήτριο
Ιδιαίτερα αυξημένο υπήρξε καθ᾽ όλη τη βυζαντινή περίοδο το ενδιαφέρον για τη σύνθεση αλλά εν συνεχεία και για τη διάδοση αγιολογικών κειμένων προς τιμήν των δημοφιλών αγίων της Εκκλησίας, με χαρακτηριστικό παράδειγμα την περίπτωση του πολιούχου της Θεσσαλονίκης, του μεγαλομάρτυρος Δημητρίου, η σχετική προς τον οποίο αγιολογική παραγωγή είναι τόσο πλούσια, ώστε δύσκολα θα εντοπισθεῖ, εξαιρουμένων των δεσποτικών και θεομητορικών εορτών, άλλη περίπτωση αγίου, για τον οποίο έχει συγγραφεί τόσο μεγάλος αριθμός κειμένων, με ποικιλία μάλιστα που καλύπτει όλο το φάσμα της αγιολογικής γραμματείας και με αδιάσπαστη χρονική συνέχεια από την πρωτοβυζαντινή περίοδο έως την εποχή μας.
Το αγιολογικό του dossier συγκροτούν σαράντα επτά αγιολογικά κείμενα (μη συμπεριλαμβανομένων των επιμέρους παραλλαγών) που διακρίνονται σε Μαρτύρια, Θαύματα, Εγκώμια, Λόγους και Ομιλίες. Ειδικότερα, το εν λόγω αγιολογικό corpus συνίσταται από τρία Μαρτύρια (BHG 496-498), γνωστά ως Passio Prima, Passio Altera και Passio Tertia αντίστοιχα, τρεις Συλλογες Θαυμάτων γνωστές και ως τρία Βιβλία Θαυμάτων (ΒHG 499-531), δύο Λόγους στα Θαύματα του αγίου (BHG 531m, 532), ενώ αριθμητικά περισσότεροι είναι οι εγκωμιαστικοί Λόγοι που συνετέθησαν με αφορμή τον εορτασμό της μνήμης του αρχικά στη Θεσσαλονίκη και κατόπιν, από τον 9ο αιώνα και εντεύθεν, και στην Κωνσταντινούπολη· το χρονικό εύρος σύνθεσής τους εκτείνεται από τον 7ο έως και τον 18ο αιώνα, γεγονός που αναμφίβολα σχετίζεται με την περαιτέρω διάδοση της τιμής του αγίου και τις οικουμενικές διαστάσεις που αυτή είχε λάβει ήδη από τη μεσοβυζαντινή περίοδο, αλλά και με τον καθολικό χαρακτήρα που είχαν προσλάβει οι ιεραποδημίες στο βυζαντινό προσκύνημά του.
Στη συνέχεια καταγράφονται λεπτομερώς όλες οι εκδόσεις –κριτικές και μη– των βυζαντινών αγιολογικών κειμένων για τον άγιο Δημήτριο, με βάση το είδος στο οποίο κατατάσσεται το κάθε ένα από αυτά (Μαρτύρια – Συλλογές Θαυμάτων, Εγκώμια, Λόγοι, Ομιλίες) και τον χρόνο δημοσίευσής τους.
Ι. Τα Μαρτύρια του αγίου Δημητρίου
Εκδόσεις:
—H. Delehaye, Les légendes grecques des saints militaires, Paris 1909, 259-263.
— Χ. Μπακιρτζής, Αγίου Δημητρίου Θαύματα. Οι Συλλογές Αρχιεπισκόπου Ιωάννου και Ανωνύμου. Ο βίος, τα θαύματα και η Θεσσαλονίκη του αγίου Δημητρίου, Θεσσαλονίκη 1997, 28-35 (με νεοελληνική μετάφραση της Α. Σιδέρη).
— Σ. Πασχαλίδης, Η Γραμματεία των Δημητρίων B΄: Mαρτύρια, Συλλογές Θαυμάτων και Εγκώμια στον άγιο Δημήτριο. Πρωτοβυζαντινή – Mεσοβυζαντινή Περίοδος [Kέντρον Αγιολογικών Mελετών 1], Θεσσαλονίκη 2005, 33-36.
Εκδόσεις:
— AASS IV (1780), 90-95.
— PG 116, 1173-1184.
— Χ. Μπακιρτζής, Αγίου Δημητρίου Θαύματα. Οι Συλλογές Αρχιεπισκόπου Ιωάννου και Ανωνύμου. Ο βίος, τα θαύματα και η Θεσσαλονίκη του αγίου Δημητρίου, Θεσσαλονίκη 1997, 34-47 (με νεοελληνική μετάφραση της Α. Σιδέρη).
— Σ. Πασχαλίδης, Η Γραμματεία των Δημητρίων B΄: Mαρτύρια, Συλλογές Θαυμάτων και Εγκώμια στον άγιο Δημήτριο. Πρωτοβυζαντινή – Mεσοβυζαντινή Περίοδος [Kέντρον Αγιολογικών Mελετών 1], Θεσσαλονίκη 2005, 39-46.
Εκδόσεις:
— I. Bollandus, Acta S. Demetrii myrobletae gloriosi martyris a Symeone Metaphraste graece scripta, Antverpiae 1635.
— AASS Oct. IV (1780), 96-103.
— PG 116, 1185-1201.
— Σ. Πασχαλίδης, Η Γραμματεία των Δημητρίων B΄: Mαρτύρια, Συλλογές Θαυμάτων και Εγκώμια στον άγιο Δημήτριο. Πρωτοβυζαντινή – Mεσοβυζαντινή Περίοδος [Kέντρον Αγιολογικών Mελετών 1], Θεσσαλονίκη 2005, 57-66.
ΙΙ. Συλλογές Θαυμάτων — Διηγήσεις & Λόγοι στα Θαύματα του αγίου Δημητρίου
Εκδόσεις:
— P. Lemerle, Les plus anciens Recueils des Miracles de saint Démétrius et le pénétration des Slaves dans les Balkans, I: Le texte, Paris 1979, 50-165 (με μετάφραση στα γαλλικά).
— Π. Χρήστου, Η Γραμματεία των Δημητρείων Α´: Διηγήσεις περί των θαυμάτων του αγίου Δημητρίου [Kέντρον Αγιολογικών Mελετών 3], Θεσσαλονίκη 1993, 168-369 (με νεοελληνική μετάφραση).
— Χ. Μπακιρτζής, Αγίου Δημητρίου Θαύματα. Οι Συλλογές Αρχιεπισκόπου Ιωάννου και Ανωνύμου. Ο βίος, τα θαύματα και η Θεσσαλονίκη του αγίου Δημητρίου, Θεσσαλονίκη 1997, 50-231 (με νεοελληνική μετάφραση της Α. Σιδέρη).
Εκδόσεις:
— P. Lemerle, Les plus anciens Recueils des Miracles de saint Démétrius et le pénétration des Slaves dans les Balkans, I: Le texte, Paris 1979, 168-241 (με μετάφραση στα γαλλικά).
— Π. Χρήστου, Η Γραμματεία των Δημητρείων Α´: Διηγήσεις περί των θαυμάτων του αγίου Δημητρίου [Kέντρον Αγιολογικών Mελετών 3], Θεσσαλονίκη 1993, 370-485 (με νεοελληνική μετάφραση).
— Χ. Μπακιρτζής, Αγίου Δημητρίου Θαύματα. Οι Συλλογές Αρχιεπισκόπου Ιωάννου και Ανωνύμου. Ο βίος, τα θαύματα και η Θεσσαλονίκη του αγίου Δημητρίου, Θεσσαλονίκη 1997, 232-333 (με νεοελληνική μετάφραση της Α. Σιδέρη).
Εκδόσεις:
— AASS IV (1780) 190-197.
— PG 116, 1184-1397.
— Σ. Πασχαλίδης, Η Γραμματεία των Δημητρίων B΄: Mαρτύρια, Συλλογές Θαυμάτων και Εγκώμια στον άγιο Δημήτριο. Πρωτοβυζαντινή – Mεσοβυζαντινή Περίοδος [Kέντρον Αγιολογικών Mελετών 1], Θεσσαλονίκη 2005, 87-94.
Εκδόσεις:
— Α. Σιγάλας, Νικήτα αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης εις τα Θαύματα του αγίου Δημητρίου, Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών 12 (1936) 317-360: 329-360.
— Σ. Πασχαλίδης, Η Γραμματεία των Δημητρίων B΄: Mαρτύρια, Συλλογές Θαυμάτων και Εγκώμια στον άγιο Δημήτριο. Πρωτοβυζαντινή – Mεσοβυζαντινή Περίοδος [Kέντρον Αγιολογικών Mελετών 1], Θεσσαλονίκη 2005, 99-131.
Εκδόσεις:
— Μον. Ιωακείμ Ιβηρίτης, Ιωάννου Σταυρακίου, Λόγος εις τα θαύματα του αγίου Δημητρίου, Μακεδονικά 1 (1940) 324-376: 334-376.
— Σ. Πασχαλίδης, Η Γραμματεία των Δημητρίων B΄: Mαρτύρια, Συλλογές Θαυμάτων και Εγκώμια στον άγιο Δημήτριο. Πρωτοβυζαντινή – Mεσοβυζαντινή Περίοδος [Kέντρον Αγιολογικών Mελετών 1], Θεσσαλονίκη 2005, 137-191.
ΙΙΙ. Εγκώμια — Λόγοι — Ομιλίες για τον άγιο Δημήτριο
Εκδόσεις:
— Α. Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Ανάλεκτα Ιεροσολυμιτικής Σταχυολογίας, τ. 4, Bruxelles 1963, 238-246.
— Σ. Πασχαλίδης, Η Γραμματεία των Δημητρίων B΄: Mαρτύρια, Συλλογές Θαυμάτων και Εγκώμια στον άγιο Δημήτριο. Πρωτοβυζαντινή – Mεσοβυζαντινή Περίοδος [Kέντρον Αγιολογικών Mελετών 1], Θεσσαλονίκη 2005, 287-296.
— S. Kotzabassi, Feasts at the Monastery of Pantokrator, S. Kotzabassi (ed.), The Pantokrator Monastery [Byzantinisches Archiv 27], Boston-Berlin 2013, 153-189: 183-189.
Εκδόσεις:
— Θ. Ιωάννου, Μνημεία Αγιολογικά, Βενετία 1884, 40-53.
— Σ. Πασχαλίδης, Η Γραμματεία των Δημητρίων B΄: Mαρτύρια, Συλλογές Θαυμάτων και Εγκώμια στον άγιο Δημήτριο. Πρωτοβυζαντινή – Mεσοβυζαντινή Περίοδος [Kέντρον Αγιολογικών Mελετών 1], Θεσσαλονίκη 2005, 247-257.
Εκδόσεις:
— Αrsenij, Pohvalone slovo svjatomu velikomučeniku Dimitriju Solunskomu, Moskva 1889.
— Σ. Πασχαλίδης, Η Γραμματεία των Δημητρίων B΄: Mαρτύρια, Συλλογές Θαυμάτων και Εγκώμια στον άγιο Δημήτριο. Πρωτοβυζαντινή – Mεσοβυζαντινή Περίοδος [Kέντρον Αγιολογικών Mελετών 1], Θεσσαλονίκη 2005, 219-224.
Εκδόσεις:
— Ιερομ. Ακάκιος, Λέοντος του Σοφού Πανηγυρικοί Λόγοι, Αθήναι 1868, 124-135.
— Σ. Πασχαλίδης, Η Γραμματεία των Δημητρίων B΄: Mαρτύρια, Συλλογές Θαυμάτων και Εγκώμια στον άγιο Δημήτριο. Πρωτοβυζαντινή – Mεσοβυζαντινή Περίοδος [Kέντρον Αγιολογικών Mελετών 1], Θεσσαλονίκη 2005, 229-238.
— Τh. Antonopoulou, Leonis VI Sapientis Imperatoris Byzantini Homiliae [Corpus Christianorum Series Graeca 63], Turnhout 2008, 241-257.
Εκδόσεις:
— Ιερομ. Ακάκιος, Λέοντος του Σοφού Πανηγυρικοί Λόγοι, Αθήναι 1868, 135-137.
— Σ. Πασχαλίδης, Η Γραμματεία των Δημητρίων B΄: Mαρτύρια, Συλλογές Θαυμάτων και Εγκώμια στον άγιο Δημήτριο. Πρωτοβυζαντινή – Mεσοβυζαντινή Περίοδος [Kέντρον Αγιολογικών Mελετών 1], Θεσσαλονίκη 2005, 239-240.
— Τh. Antonopoulou, Leonis VI Sapientis Imperatoris Byzantini Homiliae [Corpus Christianorum Series Graeca 63], Turnhout 2008, 259-261.
Εκδόσεις:
— Ιερομ. Ακάκιος, Λέοντος του Σοφού Πανηγυρικοί Λόγοι, Αθήναι 1868, 137-139
— Σ. Πασχαλίδης, Η Γραμματεία των Δημητρίων B΄: Mαρτύρια, Συλλογές Θαυμάτων και Εγκώμια στον άγιο Δημήτριο. Πρωτοβυζαντινή – Mεσοβυζαντινή Περίοδος [Kέντρον Αγιολογικών Mελετών 1], Θεσσαλονίκη 2005, 241-242.
— Τh. Antonopoulou, Leonis VI Sapientis Imperatoris Byzantini Homiliae [Corpus Christianorum Series Graeca 63], Turnhout 2008, 263-265.
Εκδόσεις:
— PG 136, 169-216.
— Σ. Πασχαλίδης, Η Γραμματεία των Δημητρίων B΄: Mαρτύρια, Συλλογές Θαυμάτων και Εγκώμια στον άγιο Δημήτριο. Πρωτοβυζαντινή – Mεσοβυζαντινή Περίοδος [Kέντρον Αγιολογικών Mελετών 1], Θεσσαλονίκη 2005, 327-358.
Εκδόσεις:
— Α. Παπαδόπουλος–Κεραμεύς, Κωνσταντίνου Ακροπολίτου Λόγος εις τον μεγαλομάρτυρα και μυροβλύτην Δημήτριον», Ανάλεκτα Ιεροσολυμιτικής Σταχυολογίας, τ. Ι, 160-215.
Εκδόσεις:
— Θ. Ιωάννου, Μνημεία Αγιολογικά, Βενετία 1884, 67-114.
— Ch. Hadjiafxenti, Die Heiligenekomien des Nikolaos Kabasilas. Einleitung und kritische Edition [Byzantinisches Archiv 40], Berlin-Boston 2021, 193-224.
Εκδόσεις:
— Β. Λαούρδας, Νικολάου Καβάσιλα, Προσφώνημα και Επιγράμματα εις άγιον Δημήτριον, Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών 22 (1952) 97-109: 99-105.
Εκδόσεις:
— Θ. Ιωάννου, Μνημεία Αγιολογικά, Βενετία 1884, 54-66.
— Σ. Πασχαλίδης, Η Γραμματεία των Δημητρίων B΄: Mαρτύρια, Συλλογές Θαυμάτων και Εγκώμια στον άγιο Δημήτριο. Πρωτοβυζαντινή – Mεσοβυζαντινή Περίοδος [Kέντρον Αγιολογικών Mελετών 1], Θεσσαλονίκη 2005, 263-272.
— Μ. Detoraki, L’Éloge de saint Démétrios par Grégoire le Référendaire (BHG 544), Revue des Études Byzantines 73 (2015) 5-55: 33-55.
Εκδόσεις:
— Β. Λαούρδας, Το Εγκώμιον του Δημητρίου Χρυσολωρά εις τον άγιον Δημήτριον, Γρηγόριος Παλαμάς 40 (1957) 342-354.
— PG 151, 536-550.
— Π. Βλαχάκος, Άγιος Δημήτριος. Εγκωμιαστικοί Λόγοι επιφανών βυζαντινών λογίων (Συμεών, Νεόφυτος, Γρηγοράς, Παλαμάς, Αρμενόπουλος), Θεσσαλονίκη 2004, 296-364: 314-351 (με νεοελληνική μετάφραση).
— Β. Ψευτογκάς, Γρηγορίου του Παλαμά Συγγράμματα, τ. ΣΤ´: Ομιλίαι, Θεσσαλονίκη 2015, 515-526.
Εκδόσεις:
— L. Petit – X. Siderides – M. Jugie, Oeuvres completes de Georges Scholarios, Paris 1928, τ. 1, 238-246.
Εκδόσεις:
— Β. Λαούρδας, Βυζαντινά και Μεταβυζαντινά Εγκώμια εις τον άγιον Δημήτριον, Μακεδονικά 4 (1955-1960) 47-162: 49-55.
— Ν. Παπατριανταφύλλου–Θεοδωρίδου, Νεόφυτος Έγκλειστος. Συγγράμματα, τ. Γ´: Πανηγυρική Α´, 317-326.
— Π. Βλαχάκος, Άγιος Δημήτριος. Ἐγκωμιαστικοί Λόγοι επιφανών βυζαντινών λογίων (Συμεών, Νεόφυτος, Γρηγοράς, Παλαμάς, Αρμενόπουλος), Θεσσαλονίκη 2004, 122-145 (με νεοελληνική μετάφραση).
— Σ. Πασχαλίδης, Η Γραμματεία των Δημητρίων B΄: Mαρτύρια, Συλλογές Θαυμάτων και Εγκώμια στον άγιο Δημήτριο. Πρωτοβυζαντινή – Mεσοβυζαντινή Περίοδος [Kέντρον Αγιολογικών Mελετών 1], Θεσσαλονίκη 2005, 315-322.
Εκδόσεις:
— Δ. Γκίνης, Λόγος ανέκδοτος Κωνσταντίνου Αρνενόπουλου εις την προεόρτιον εορτήν του αγίου Δημητρίου, Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών 21 (1951) 145-162: 150-162.
— Π. Βλαχάκος, Άγιος Δημήτριος. Ἐγκωμιαστικοί Λόγοι επιφανών βυζαντινών λογίων (Συμεών, Νεόφυτος, Γρηγοράς, Παλαμάς, Αρμενόπουλος), Θεσσαλονίκη 2004, 380-435 (με νεοελληνική μετάφραση).
Εκδόσεις:
— V. Tapkova – Zaimova, Enkomion en l’honneur de Saint Démétrius (Cod. Coisl. 110), Byzantinobulgarica 6 (1980) 365-369.
— Σ. Πασχαλίδης, Η Γραμματεία των Δημητρίων B΄: Mαρτύρια, Συλλογές Θαυμάτων και Εγκώμια στον άγιο Δημήτριο. Πρωτοβυζαντινή – Mεσοβυζαντινή Περίοδος [Kέντρον Αγιολογικών Mελετών 1], Θεσσαλονίκη 2005, 277-284.
Εκδόσεις:
— Β. Λαούρδας, Φιλοθέου, Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως, Εγκώμιον εΙς τον άγιον Δημήτριον, Μακεδονικά 2 (1941-1952), 556-582: 558-580.
— Δ. Τσάμης, Φιλοθέου Κωνσταντινουπόλεως του Κοκκίνου Αγιολογικὰ έργα. Α´: Θεσσαλονικείς Άγιοι [Θεσσαλονικείς Βυζαντινοί Συγγραφείς 4], Θεσσαλονίκη 1985, 33-60.
Εκδόσεις:
— B. Λαούρδας, Βυζαντινά και Μεταβυζαντινά Εγκώμια εις τον άγιον Δημήτριον, Μακεδονικά 4 (1955-1960) 47-162: 97-104.
— Π. Βλαχάκος, Άγιος Δημήτριος. Ἐγκωμιαστικοί Λόγοι επιφανών βυζαντινών λογίων (Συμεών, Νεόφυτος, Γρηγοράς, Παλαμάς, Αρμενόπουλος), Θεσσαλονίκη 2004, 63-111 (με νεοελληνική μετάφραση).
— Σ. Πασχαλίδης, Η Γραμματεία των Δημητρίων B΄: Mαρτύρια, Συλλογές Θαυμάτων και Εγκώμια στον άγιο Δημήτριο. Πρωτοβυζαντινή – Mεσοβυζαντινή Περίοδος [Kέντρον Αγιολογικών Mελετών 1], Θεσσαλονίκη 2005, 301-310.
Εκδόσεις:
— B. Λαούρδας, Βυζαντινά και Μεταβυζαντινά Εγκώμια εις τον άγιον Δημήτριον, Μακεδονικά 4 (1955-1960) 47-162: 83-96.
—Π. Βλαχάκος, Άγιος Δημήτριος. Εγκωμιαστικοί Λόγοι επιφανών βυζαντινών λογίων (Συμεών, Νεόφυτος, Γρηγοράς, Παλαμάς, Αρμενόπουλος), Θεσσαλονίκη 2004, 202-259 (με νεοελληνική μετάφραση).
Εκδόσεις:
— B. Λαούρδας, Βυζαντινά και Μεταβυζαντινά Εγκώμια εις τον άγιον Δημήτριον, Μακεδονικά 4 (1955-1960) 47-162: 56-82.
— E. Kaltsogianni, στο: Ι. Polemis – E. Kaltsogianni, Τheodorus Metochites Orationes [Bibliotheca Scriptorvm Graecorvm et Romanorvm Tevbneriana 2031], Berlin-Boston 2019, 109-148.
Εκδόσεις:
A. Philippidis – Braat, L’Enkômion de Saint Démétrius par Jean de Thessalonique, Travaux et Mémoires 8 (1981) 397-414: 406-414.
Σ. Πασχαλίδης, Η Γραμματεία των Δημητρίων B΄: Mαρτύρια, Συλλογές Θαυμάτων και Εγκώμια στον άγιο Δημήτριο. Πρωτοβυζαντινή – Mεσοβυζαντινή Περίοδος [Kέντρον Αγιολογικών Mελετών 1], Θεσσαλονίκη 2005, 199-212.
Εκδόσεις:
B. Λαούρδας, Μακαρίου Χούμνου, ηγουμένου της Νέας Μονής Θεσσαλονίκης, Εγκώμιον εις τον άγιον Δημήτριον, Γρηγόριος Παλαμάς 38 (1955) 346-350.
B. Ψευτογκάς, Νικολάου Καβάσιλα Λόγοι. Εισαγωγή – Κείμενα – Σχόλια, Θεσσαλονίκη 2006, 148-155.
B. Λαούρδας, Γαβριήλ Θεσσαλονίκης, Ομιλίαι, Αθηνά 57 (1953) 142-173.